Elazığ’da Tarım Ticaret ve Sanayi (1923-1938) 3.Bölüm

1. Hububat ve Diğer Ürünler

Hububat bu dönemde, Doğu Anadolu’nun her yerinde mükemmel olarak yetiştirilebilen bir ürün olup, Elazığ ve civarında da dönemin en fazla yetiştirilen ürünleri arasındadır. Doğu Anadolu Bölgesi hububat üretiminin % 90’ını tahıl, % 6’sını ise yağlı bitkiler ve geri kalanını da diğer bitkiler oluşturmuştur, Bu dönemde Elazığ İli’nde, ziraat çok çeşitli olup, bunun % 70’ini buğday, % 20 sini arpa, % 10’unu ise pamuk, mercimek, fasülye ve benzeri ürünler oluşturmuştur.

Vilayet topraklarının hububattan bilhassa buğday ve arpa ziraatine pek elverişli olmasına rağmen, yağmurun kafi derecede olmayışı, verimin fazla olmasına mani olmuş, bununla birlikte ihtiyaca kafi derecede, hatta kısmen de ihraç edilebilecek kadar buğday ve arpa ekilebilmiştir. Bu dönemde, buğdaydan vasati olarak bire sekiz ile on, arpadan ise bire oniki ile ondört nisbetinde mahsul alınmıştır[42][42].

Elazığ’da bu dönemde ekilen buğday çeşitleri arasında, sert buğday çeşitleri hakimdir. Bunlar arasında ise en çok ekilenleri, yerli adları ile Çankırı, Kundulu, Mencekli olup, bu sert buğdaylardan ilk ikisi Orta Anadolu Bölgesi’nden getirilmiştir. Bu dönemde ekilen buğday cinsleri ve oranları ise şöyledir[43][43].

TABLO I

Elazığ’da Ekilen Buğday Cinsleri

Buğday Cinsleri                                                                             Ekilen Buğdaylara Göre Oranı

Aşure Buğdayı                                                                                                              % 40

Köse Buğday                                                                                                                 % 10

Kara Kılçık                                                                                                                    % 5

Çankırı Buğdayı                                                                                                           % 20

Menceki Buğdayı                                                                                                         % 2

Yazlık Menceki Buğday                                                                                             % 23

1923-1938 yılları arasında, Elazığ’da buğday ekim sahası devamlı olarak, artış göstermiştir. 1937’de 234.000 hektar arazi üzerinde ziraat yapılmıştır ki, bu arazi üzerindeki buğday ekim sahası 45.000 hektar olup, en büyük ekim sahasını teşkil etmektedir[44][44]. Buğday ekim sahasının artmasına paralel olarak, elde edilen üründe de büyük artışlar olmuştur. İstatistikler mukayese edilince, buğday üretiminin 1930 senesine kadar muntazaman çoğaldığı, 1936’da ise birden azaldığı, sonra tekrar yükseldiği görülür. Buna sebep de 1936 yılında beş kazanın, Elazığ’dan alınarak Tunceli İli’ne verilmesidir. Dönemin buğday üretim kapasitesi ise aşağıda görüldüğü gibidir[45][45].

TABLO II

1923-1938 Yılları Arasında Elazığ’da Buğday Üretimi(Ton)

Senesi                                                                                   Elde Edilen Mahsul

1927                                                                                      36.827

1928                                                                                      12.500

1929                                                                                         8.200

1930                                                                                         9.776

1931                                                                                      12.099

1932                                                                                      17.363

1933                                                                                      23.926

1934                                                                                      36.733

1935                                                                                      42.943

1936                                                                                      25.943

1937                                                                                      44.492

1938                                                                                      46.865

Bu dönemde buğdaydan sonra, en çok ekilen ürünlerin başında ise arpa gelmektedir. Bu havalide iki sıralı ve rengi siyah olan arpalar yetiştirilmiştir. Dönemin arpa üretim kapasitesi ise Tablo III’de gösterilmiştir[46][46].

TABLO III

Elazığ’da Arpa Üretimi(Ton)

Senesi                                                                                   Elde Edilen Mahsul

1927                                                                                    7.404

1928                                                                                  12.500

1929                                                                                  26.000

1930                                                                                    5.944

1931                                                                                  13.944

1932                                                                                    9.935

1933                                                                                  13.439

1934                                                                                  15.155

1935                                                                                  15.140

1936                                                                                  24.255

1937                                                                                  37.665

1923-1938 yılları arasında Elazığ’da yetiştirilen diğer hububat türleri ve bunların miktarları da aşağıdaki gibidir[47][47].

 

 

TABLO IV

Elazığ’da Yetiştirilen Bazı Hububat Türleri (Ton)

Ürün                            1927                  1928                     1929                   1933                    1934                  1934

Darı                                     816                     –                            2500                     604                    519                     957

Mısır                                   374                 683                             600                     613                    468                     671

Yulaf                                     46                     –                                  –                          –                      100                       34

Çavdar                               269                    92                                 9                       28                      28                     646

Elazığ ve çevresinde 1923-1938 yılları arasında, hububattan başka ürünlerinde yetiştirildiği bilinmektedir. Adı geçen dönemde, ekim, birçok yerde bir yıl pamuk, ertesi yıl hububat ekmek suretiyle ikili münavebe ili yapılmış, bazan da araya bakliyat girmiştir. Çiftçilerin çoğu, her yıl toprağın yarısını ekmiş, diğer yarısını bir defa sürerek, altı ay nadasa bırakmışlardır. Ertesi sene dinlenen parçayı ekerek, bir yıl önceki ekileni ise dinlenmeye bırakmışlardır. Ziraat şekli ise sulu ziraat olup, vilayetin akar su şebekesinin, söz konusu dönemde hayli zengin olduğunu da ilave etmek gerekir[48][48].

Bu dönemde, Elazığ’da hububat dışında, en çok yetiştirilen ürünlerin başında pamuk gelmektedir. Elazığ ovaları deniz seviyesinden 1020-1120 m. yükseklikte bulunmalarına rağmen, etrafı yüksek dağlarla çevrili olduğundan buralarda pamuk yetişebilmesi için yeterli derecede sıcaklık bulunmaktadır. Yalnız yağmurlar az ve düzensiz düştüğünden, pamuk ekili tarlaların sulanmaya ihtiyacı vardır. Nisbeten az çapa gören pamuk tarlalarının dört, beş defa sulanması gerekir. Bu dönemde pamuğun en fazla ekildiği yerler, başta Uluova ve Kuzova olmak üzere, Fırat’ın ve Murat’ın sahillerine rastlayan İzolu, Keban, Palu Kazaları’dır. Osmanlı Devleti zamanında, kapalı koza cinsinden pamuk ziraatı yapan bu mıntıkada, I. Dünya Harbi’nden önce büyük miktarda, senede sekiz bin balyaya yakın pamuk yetiştirilirdi. Fakat bu pamuklar, daha fazla kaza ve köylerde el dokuma tezgahlar için, ibtidaî madde vazifesini görürdü. Gerçekten de burada köylülerin çoğu pamuk bezinden dikilmiş, şalvar giyerlerdi. Çoğunluk iyi hazırlanmamış tarlalara savurma suretiyle ekilen pamuktan, bir dönümde ancak 25-35 kilo safi pamuk hasılatı, elde edilebilirdi[49][49]. Cumhuriyet döneminde, 1925-1937 yılları arasında pamuk üretimi şu şekilde olmuştur[50][50].

  

TABLO V

Elazığ’da Pamuk Üretimi(Ton)

Senesi                                                                                   Elde Edilen Mahsul

1925                                                                                                                     24

1927                                                                                                                   313

1929                                                                                                                1846

1930                                                                                                                   467

1931                                                                                                                1031

1932                                                                                                                   225

1933                                                                                                                   100

1934                                                                                                                   774

1935                                                                                                                     88

1936                                                                                                                     87

1937                                                                                                                   161

Elazığ ve çevresinde, bu dönemde toprak, küçük parçalara bölünmüştür. Büyük çiftlikler yoktur. Yalnız bazı köylerde, toprak birkaç kişinin malıdır. Bu gibi mal sahipleri, topraklarını kendileri işletmeyip, parça parça kiraya vermişlerdir. Böylece işletmede “Murabaacılık” denilen, bir usul tatbik edilmiştir. Toprak sahibi toprağını ve tohumunu vermiş, çiftçi ise ekmiş, bütün işleri yapmış, lazım olan alet ve çift hayvanlarını almış, neticede mahsul toprak sahibi ile çiftçi arasında taksim edilmiştir[51][51]. Ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayanan Elazığ ve civarında, patates, pirinç, bakla, mercimek, nohut ve benzeri ürünler de yetiştirilmiştir. Elazığ arazisi patates ziraatı için oldukça elverişli olup, pirinç ise daha ziyade, Sürsürü, Aksaray, Hırhırik, Perçenç, Şintil, Tilenzit, Mollakendi, Sarpulu, Ağınsı, Habusu, Alişam, İçme, Göl, Hankendi, Şahaplı, Holvenk, Hinsor, Nekerek, Çorçuk, Cip, Erzürük, Avcılı, Sarını gibi köylerde yetiştirilmiştir[52][52]. Elazığ ve çevresinde yetiştirilen mercimek ise, adi ve küçük mercimek türleridir. İl dahilinde sarf edildiği gibi, fazlası civar illere ihraç edilmiştir.

Hububat dışında, bu dönemde Elazığ ve civarında yetiştirilen ürünler arasında maş, keten, tütün ve hintyağı gibi tarıma dayalı ürünlerin de önemli bir yeri olmuştur. Bu dönemde, maş üretimi diğer bölgelere, Elazığ ve civarından yayılmıştır. Elazığ’da ise, ilk olarak Hoh köyünden ziraati yapılan bu bitkiden, hem yeşil kısımlarından, hem de kuru tanelerinden hayvan yemi olarak yararlanılmıştır. Adı geçen dönemde, Elazığ ve civarında keten ziraatinin de yapıldığı görülmektedir. Bu bitkinin tanelerinden istifade edilmiş ve Elazığ’da yine bu bitkinin çiçeklerindeki esrardan faydalanmak için, bahçelerin kenar ve köşelerine gizlice ekilmiştir. Tütün üretimi ise, bu dönemde Elazığ ve çevresinde yapılmakla beraber, Tunceli ilinin özellikle Hozat ve Mazgirt kazalarının tütün üretimi, Elazığ ve çevresinde yetiştirilen tütünden çok daha fazla olmuştur[53][53].

1931 senesinde bu muhitte, ziraati pek fazla gelişmemiş olan, şeker pancarı, keten, kenevir, afyon, patates, ayçiçeği, susam, hint yağı gibi sanayi bitkileri ektirilerek, neticeleri halka gösterilmiştir[54][54]. Elazığ ve çevresinde ekilen hintyağı cinsi, ufak taneli olup, bunun tanelerindeki yağ miktarı, iri taneli cinslerine nispeten daha fazladır. Bu bitkilerin boyları ise, bir birbuçuk metre arasında değişmiştir. susam veya yerli adıyla küncü, Elazığ Muhitinde de ekilmiş ve senede 90-100 hektarlık bir ekim sahası işgal etmiştir. Söz konusu bitkinin tane hasılatı ise, doğrudan doğruya Mersin’e ihraç edilmiştir[55][55]. Yukarıda söz konusu edilen bazı bitkilerin üretim miktarları Tablo VI’da gösterilmiştir[56][56].

 

TABLO VI/1

1930-1937 Yılları Arasında Elazığ’da Yetiştirilen Bazı Ürünler (Ton)

Sene                       Bakla               Fasulye             Nohut                Mercimek            Maş            Fig                Culband

1930                    565                      472                 682                          206                60               45                      169

1931                    580                      449               1285                          244                40             159                      405

1932                    315                      200                 951                          216              215             110                      238

1933                    552                      273                 268                          197                64               63                      317

1934                    326                      440                 917                          260                70               79                      557

1935                    289                      946               1363                          398              151             180                    1200

1936                    205                      515               1207                          620              152             281                    1450

1937                    300                      925               1469                          867              117             325                    1252

 

TABLO VI/1

1930-1937 Yılları Arasında Elazığ’da Yetiştirilen Bazı Ürünler (Ton)

Sene                                     Gilgil                        Pirinç                          Patates                     Tütün                        Pancar

1927                                   –                                 –                                     49                           46                                –

1928                                   –                                 –                                     59                           27                                41

1930                                335                              –                                      –                               –                                   –

1931                                  90                              –                                      –                               –                                   –

1932                                143                              –                                      –                               –                                   –

1933                                140                           101                                600                           23                                –

1934                                108                         1077                                509                           40                                63

1935                                144                         1030                                122                           45                              110

1936                                121                           370                                   –                               –                                   –

1937                                197                              –                                      –                               –                                   –

 

1. Sebze ve Meyve Üretimi

1923-1938 yılları arasında ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanan Elazığ ve civarında, sebze ve meyve üretiminin de adı geçen dönemde hayli yaygın olacağı şüphesizdir. Meyve denilince memleketimizin her tarafında yetiştirilen elma, şeftali, kiraz, vişne kızılcık, dut, armut, üzüm ve benzeri meyveler, bu dönemde Elazığ ve civarında da yetiştirilmekteydi. Özellikle dut, ceviz, badem ve kayısı ağaçlarının sayısı hayli fazla olup, adı geçen dönemde Elazığ’ın, 600 tona varan badem ve 1800 tona yakın ceviz ihraç ettiği görülmektedir.

1900-1923 yılları arasında gerileme kaydeden meyvecilik, 1923 yılından sonra tekrar düzelmeye başlamıştır. Bilhassa kuru meyveden, ceviz, badem, kayısı gibi meyvalara ve dutluklara büyük bir önem verilmiştir. Bu dönemde Elazığ ve çevresinde yetiştirilen sebzeler arasında ise, fasulye, bakla, domates, kabak, bamya, biber, patates, bezelye, nane, maydanoz, tereotu, marol, nohut, mercimek, lahana, pırasa, havuç, turp sayılabilir. Söz konusu dönemde, Elazığ ovalarında yetiştirilen sebze, mahallî ihtiyaca kafi gelecek miktarda olmuştur[57][57]. Bölgenin sebzeciliğinde, iklimin sertliği dolayısıyla, Çukurova sebzeleri ile rekabet etme imkanı olmamıştır[58][58].

1923-1938 yılları arasında, üzüm ve badem gibi meyveler, Elazığ’ın bu dönemdeki en önemli ihraç ürünleri arasında yer almıştır. Bu arada hemen belirtmek gerekir ki, Elazığ ve çevresinde yetiştirilen üzümler, daha Cumhuriyet öncesinde, haklı bir şöhret yapmıştı. 1923-f938 yılları arasında, Elazığ ve çevresinde yetiştirilen üzüm cinsleri ise şunlardır[59][59]: Hatunparmağı, cevzani, şilfonu, öküzgözü, tehernebi, tilki kuyruğu, kitrik, boğazkere ve çekirdeksiz üzüm. Yine bu yıllar arasında, Elazığ’ın üzüm üretim kapasitesi ise, aşağıda görüldüğü gibidir[60][60].

TABLO VII

Elazığ’da Yaş Üzüm Üretimi (Ton)

Senesi                                                         1933                           1934                              1935                    1936

Elde Edilen Üzüm                                    8285                           6310                              7040                    15497

Bu dönemde Elazığ’da yetiştirilen bazı meyvelerin üretim miktarları hakkında bir bilgi sahibi olabilmek için ise, 1934 yılına ait üretim kapasitesine bir göz atmak faydalı olacaktır[61][61].

 

TABLO VIII

Elazığ’da Meyve Üretimi(1934) (Ton)

Cinsi                                                                             Umumî Hasılat                                                    Kuru Meyve

Elma                                                                                    29.026                                                                    2.000

Kayısı                                                                               132.380                                                                  35.720

Tut                                                                      3.364.000                                                            1.799.200

Badem                                                                              276.000                                                                270.700

Ceviz                                                                                 854.000                                                                854.000

Yukarıdaki tablolardan da anlaşılacağı üzere, 1923-1938 yılları arasında, Elazığ ekonomisi için başta tarım ürünleri olmak üzere, meyve sebze üretimi de büyük bir önem taşımaktadır.